Voor we naar de toekomst kijken willen we eerst terug naar het verleden. Een mooi voorbeeld is het project de Overdiepse Polder in het kader van het programma Ruimte voor de Rivier. In dit gebiedsproces werd gezocht naar een evenwicht tussen landbouw enerzijds en natuur en rivierverruiming anderzijds. Een bijzonder proces vanwege het samengaan van Hoogwaterbescherming, ruimtelijke kwaliteit en agrarische doelen. En bijzonder bovenal door de eendrachtige samenwerking van overheden, natuurorganisaties, bewoners en agrarische ondernemers in de polder. Het was dan ook één van de eerste integrale gebiedsontwikkelingen vanuit een ontwikkelingsplanologie. Door samen op te trekken werd het mogelijk om ruimte te creëren en zo ontstond een duurzaam ontwikkelperspectief waarbij de juiste boeren op de juiste plek kwamen.

                        Ruimte voor de Rivier in de Overdiepse polder (Stadszaken)

De gebiedsgerichte aanpak die momenteel speelt kent veel gelijkenissen met het voltooide gebiedsproces van de Overdiepse polder. Aan de ene kant zie je dat de opgaven steeds groter en complexer worden maar aan de andere kant zie je dat de grondeigenaren bereid zijn om samen stappen te zetten. Het vraagt wel om de juiste succesfactoren om een dergelijk gebiedsproces te laten slagen; het leggen van een grondpuzzel is er daar één van.

Puzzelen met grond

Het ingezette beleid vraagt om een heuse transitie, mede door de stapeling van de verschillende urgente opgaven. Dit voorziet in een hoge mate van complexiteit waar in de gebiedsplannen een mouw aan moet worden gepast. Alleen door slimme combinaties te maken van deze opgaven én daarbij de juiste grondeigenaar op de juiste plek te krijgen kunnen we deze opgaven verwezenlijken.

Dit vraagt om een grondpuzzel waarbij kavelruil een geschikt instrument is om de juiste grondeigenaar op de juiste plek te krijgen. Kavelruil kent verschillende vormen waarbij onderscheid te maken is tussen:

• Losse kavelruil (vrijwillig): minimaal drie deelnemers ruilen onderling gronden en regelen dit zelf;
• Planmatige kavelruil (vrijwillig): initiatief vanuit de streek;
• Planmatige kavelruil met de optie dit om te zetten naar wettelijke herverkaveling (op verzoek van gebied);
• Wettelijke herverkaveling op basis van de Wet Inrichting Landelijk Gebied (met een verplicht karakter.

Kijkende naar de verschillende kavelruilvormen in relatie tot de transitie van het landelijk gebied stellen wij dat de planmatige kavelruil geschikt is om de grondpuzzel te leggen. Zo volgt planmatige kavelruil de gekozen rolneming vanuit de overheden waarbij vrijwilligheid centraal staat. Anderzijds biedt planmatige kavelruil ook de mogelijkheid om in de toekomst over te schakelen naar een wettelijke kavelruil wanneer daar door de urgente opgaven noodzaak toe is.  Daarbij kan gesteld worden dat de losse kavelruil te vrijwillig is om het gewenste doelbereik te behalen. Zo past de planmatige kavelruil uitstekend bij het complexe, integrale en vrijwillige karakter van de ingeslagen transitie.

Maak de puzzel persoonlijk

Hoe begin je nu aan een dergelijke grondpuzzel? Van het succesproces in de Overdiepse polder hebben wij een aantal lessen kunnen trekken die helpen om een planmatige kavelruil op te zetten. Hierbij zijn het hebben van een gezamenlijk perspectief, een grondbank en het zorgen dat iedereen erop vooruit gaat noodzakelijk.

Allereerst geven we een succesfactor waar relatief weinig invloed op uit te oefenen is, maar deze zeer cruciaal is. Er moet een sociale verbondenheid aanwezig zijn in het gebied waarbij men elkaar wil helpen. Ontbreekt deze sociale verbondenheid dan is het erg lastig om een gezamenlijk perspectief te creëren. Ontbreekt deze sociale verbondenheid in het gebied dan kan een succesvolle planmatige kavelruil een lang proces worden met een beperkt resultaat.

Wanneer dit wel het geval is dan zijn de keukentafelgesprekken belangrijk om het gezamenlijke perspectief én het individuele perspectief helder te krijgen. In het proces van de Overdiepse polder werd gestart met keukentafelgesprekken waarbij aan iedere grondeigenaar gevraagd werd of deze wilde blijven, verplaatsen, stoppen of dat diegene het nog niet wist. Deze stap is zeer herkenbaar in de huidige transitiepaden van het Rijk en geven een concreet beeld bij de wensen in het gebied.

                         De grondeigenaar met persoonlijke wensen centraal binnen
                                      de kavelruil (Peter van Rooy)

Het houden van deze gesprekken draagt niet alleen bij aan het gezamenlijke perspectief, maar ook aan de grondmobiliteit. Door open het gesprek aan te gaan en te weten wie de stoppers zijn, ontstaat ruimte voor degene die wil blijven en degene die wil verplaatsen. Belangrijk in dit proces is dat het een persoonlijk gesprek is waarbij weggebleven wordt bij eventuele kaartjes. Het draait erom wat de grondeigenaren willen binnen het gestelde kader van het gebiedsplan. De nadere uitwerking komt dan ook gedurende de uitwerking van de grondpuzzel.

Ruimte creëren om te puzzelen

Om te kunnen kavelruilen is het zaak dat er een grondfaciliteit beschikbaar is. Provincie en gemeenten beschikken momenteel niet altijd over voldoende middelen om grondbeleids­instrumenten adequaat in te zetten. Overheden zijn daarom de laatste jaren terughoudend geworden met het voeren van actief grondbeleid.

Een strategische grondbank op verschillende niveaus waarin het grondbezit van de overheid op een centrale plaats wordt gebundeld, kan een ontbrekende schakel zijn die ervoor zorgt dat de huidige instrumenten en wetgeving beter kunnen worden benut. Me de grondbank kan niet alleen voor expertise en financiële zekerheid worden gezorgd maar ook eigen grondposities kunnen onderling uitgewisseld worden en verevenen. Dit maakt dat opgaven sneller en in samenhang aangepakt worden.

Tegelijkertijd is een grondvoorraad een vliegwiel voor de transitie van het landelijk gebied. Het biedt ruimte voor ontwikkelingen wanneer andere grondinstrumenten niet snel genoeg voor beschikbare grond zorgen. Een ander belangrijk voordeel is vervolgens de mogelijkheid om te schuiven met deze grondposities, wie wil puzzelen heeft puzzelstukken nodig.

Zaak is om als overheden hier samen in op te trekken en een strategische grondbank mogelijk te maken. Dit kan op verschillende manieren waarbij een eerste opstap het creëren van een administratieve grondbank betreft. Voorzie hierbij dat inzichtelijk wordt welke gronden de overheden in bezit hebben om samen op te kunnen trekken. Dit vraagt om voldoende uitvoerende kennis, ambtelijke capaciteit én de benodigde financiële middelen. Met deze basis kan er ruimte ontwikkeld worden met elkaar voor elkaar.

Samen puzzelen vanuit een actieve aanpak

Samen de puzzel leggen vanuit de persoonlijke wensen en de gezamenlijke ambitie. Daar draait het om. Planmatige kavelruil kan dan ook het puzzelstukje zijn waarmee we een actieve grondpolitiek in de transitie van het landelijk gebied rond kunnen krijgen. Dit vraagt wel om bestuurlijke durf om actieve grondpolitiek toe te passen zodat de vrijwillige weg adequaat kan worden ondersteund. Actieve grondinstrumenten als een strategische grondbank zijn hierbij essentieel, maar vergeet zeker de mensen in het gebied niet. Grond is en blijft emotie en alleen door de grondeigenaren in het gebied met de persoonlijke wensen aan zet te houden krijgen we een integraal gebiedsproces. Samen de grondpuzzel gaan leggen met slimme combinaties zodat iedereen er op vooruit gaat, durf jij het aan?

                                 Boeren puzzelen zelf aan de grondpuzzel
                                        (HeinDesign Fotografie)

Benieuwd geworden?

In het nieuwe jaar sluiten wij deze blog reeks af door u mee te nemen in de wijze waarop de behandelde onderwerpen uit deze reeks in elkaar vallen. Zo kunnen we het jaar goed beginnen en Nederland nog mooier, beter en duurzamer maken.

De afgelopen weken hebben wij, Ad, Sandy, Marissa en Giem je meegenomen in onze blogreeks hoe je met grond de plannen rond kunt maken. De volgende onderwerpen zijn hierbij aan bod gekomen: de grondstrategie, een grondbank, duurzame verpachting, en het leggen van de grondpuzzel. Kun je toch niet wachten op onze laatste blog of wil je graag verder praten dan kun je contact opnemen met een van ons.