Een landschap in transformatie

Het Nederlandse buitengebied is veel meer dan alleen weilanden, sloten en boerderijen. Al eeuwenlang geven mensen vorm aan dit landschap. Landbouw leverde daardoor niet alleen voedsel, maar leverde ook identiteit en cultureel erfgoed op (bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, 2018).

Vandaag de dag staat dit landschap onder druk. Natuurherstel, woningbouw en de energietransitie vragen allemaal om dezelfde schaarse ruimte. Grote veranderingen zijn echter niet nieuw. Na de Tweede Wereldoorlog werd het platteland grootschalig herverkaveld om de voedselproductie veilig te stellen. Met die projecten kregen we grip op de grond: de productiviteit steeg én de doelen van de wederopbouw konden worden gerealiseerd. Die keuzes gingen wel ten koste van natuur en diversiteit (bron: Lugtenberg & Van Oudheusden, 2025).

Nu staan we opnieuw voor een grote verandering, maar dit keer gedreven door bredere maatschappelijke ambities: gezonde natuur, leefbare woonomgevingen, herstel van biodiversiteit en duurzame energie (bron: SDG Nederland, sd). De effecten van de keuzes uit de wederopbouw zijn nog steeds zichtbaar, maar de omstandigheden zijn veranderd. Waar we toen de inrichting van het land strak konden sturen, lijkt die grip ons nu te ontglippen.

Grond is niet langer alleen een productiefactor voor landbouw. Het is een strategisch middel geworden: een sleutel om onze gezamenlijke toekomst vorm te geven. Zo komt Grip op Grond opnieuw in beeld, als historisch fundament én als actuele uitdaging.

De waarde van onze grond

In de transitie van het buitengebied is het belangrijkste onderwerp onze grond. Grond is veel meer dan een fysieke onderlaag waarop we bouwen, verbouwen en bewegen. Ze is een drager van geschiedenis, een bron van leven, een plek van ontmoeting en betekenis. Toch wordt haar waarde in beleid en praktijk vaak gereduceerd tot een economische rekensom. Wat levert het op? Wat kost het? Wat is de marktwaarde? Die benadering is begrijpelijk, maar ook beperkend. Wie alleen kijkt naar euro’s, kijkt voorbij aan wat grond werkelijk betekent voor mens, natuur en samenleving.

Dat economische perspectief is bovendien steeds dominanter geworden. De gemiddelde prijs van agrarische grond in Nederland steeg van € 46.900,00 per hectare in 2012 naar € 85.300,00 in 2024, een toename van ruim 80% in twaalf jaar tijd (bron: Woltjer, Voskuilen, Kuiper, & Prins, 2025). Deze stijging weerspiegelt niet alleen schaarste, maar ook speculatie en beleidsdruk. Grond wordt steeds vaker gezien als beleggingsobject, waardoor maatschappelijke doelen zoals natuurontwikkeling, duurzame landbouw of sociale woonvormen moeilijker te realiseren zijn.

Gemiddelde agrarische grondprijs in Nederland (euro/ha), 2012-2024 (bron: Woltjer, Voskuilen, Kuiper & Prins, 2025)Landschapsgronden: natuurlijke begrazing door koeien op Landgoed Dorth (Jantine Wesselink)

Een ruimere waardering begint bij het besef dat de waarde van grond meervoudig is. Grond heeft ecologische waarde als leefgebied voor biodiversiteit, als buffer tegen klimaatverandering en als drager van bodemgezondheid. Ze heeft culturele waarde als erfgoed, als landschap dat identiteit geeft, en als archief van onze geschiedenis. Ze heeft sociale waarde als plek van rust, ontmoeting en gemeenschapszin, en filosofische waarde als fundament van bestaan en verbinding. Natuurlijk heeft ze ook economische waarde, maar die zou niet leidend moeten zijn. De economische waarde is immers slechts één van de vele stemmen in het koor.

Om tot een echte herwaardering van grond te komen, is het niet genoeg om alleen nieuwe modellen en meetmethoden te bedenken. Waarde ontstaat pas echt als mensen er binding mee hebben én bereid zijn ervoor te betalen. Allerlei ecosysteemdiensten vertalen naar euro’s klinkt mooi, maar zolang er geen directe betrokkenheid of verplichting via bijvoorbeeld belastingen is, zal dat weinig effect hebben.

De grootste kans ligt daarom in gebiedsgerichte oplossingen, waarbij functies worden verbonden tot een geheel dat voor veel mensen waardevol is. Denk aan combinaties van natuur, recreatie en bedrijvigheid: wandelroutes door nieuwe natuur, natuurpoorten die toegang bieden tot het landschap, of duurzame bedrijven die lokale producten aanbieden. Zo ontstaat een nieuwe economie in het buitengebied, gebaseerd op datgene waar mensen ook daadwerkelijk voor willen betalen en gebruik van maken.

Het lastige is dat deze transitie ruimte vraagt, letterlijk grond, en die is schaars. Alleen als koplopers via Grip op Grond ook daadwerkelijk toegang krijgen tot die ruimte, kan er een andere richting worden ingeslagen. Juist daar ligt de sleutel om maatschappelijke meerwaarde te creëren en het buitengebied toekomstbestendig te maken.

Praktijkvoorbeelden die het verschil maken

Er zijn talloze voorbeelden van mensen en organisaties die anders zijn gaan kijken naar de waarde van grond. Niet langer als handelswaar of investeringsobject, maar als levend fundament van maatschappelijke betekenis. In deze casestudies staat niet het economische rendement centraal, maar het herstel van ecosystemen, het versterken van gemeenschappen en het doorgeven van een gezonde leefomgeving aan toekomstige generaties.

Een inspirerend voorbeeld is Boerderij Schevichoven in Leersum. Op deze historische buitenplaats wordt regeneratieve landbouw in de praktijk gebracht, een manier van boeren die werkt mét de natuur in plaats van ertegen. Hier draait het om het herstellen van bodemgezondheid, het vergroten van biodiversiteit en het creëren van een robuust landschap dat ook sociaal en ecologisch rendeert.

In plaats van monoculturen en kunstmest kiest Schevichoven voor meerjarige gewassen op basis van permacultuur. De gewassen worden geplant in lagen, zoals in een bosrand, waardoor ruimte efficiënt wordt benut en natuurlijke processen worden nagebootst. Klaver houdt de bodem bedekt, chemische middelen worden vermeden, en het doel is een gezonde, zuurstofrijke en vochtvasthoudende bodem. Wat Schevichoven onderscheidt, is haar data-gedreven werkwijze. Door systematisch gegevens te verzamelen over gewasgroei, bodemgesteldheid en arbeidsintensiviteit, worden processen geoptimaliseerd. Zo bewijzen ze dat regeneratief boeren niet alleen ecologisch, maar ook economisch haalbaar is ook zonder afhankelijk te zijn van overheidssubsidies (Bron: Welkom op Schevichoven!, sd).

Initiatieven zoals deze zijn waardevol, niet omdat ze dé oplossing bieden, maar omdat ze de startblokken markeren van een nieuwe manier van denken. Ze laten zien dat verandering mogelijk is, mits we bereid zijn te investeren. Niet alleen financieel, maar ook in visie, vertrouwen en de lange adem. Zulke initiatieven hebben we bovendien in meerdere sectoren nodig, zodat ze elkaar kunnen versterken en samen een nieuw collectief ecosysteem vormen. De tijd zal ons leren welke maatregelen het meest effectief zijn. Maar hoe eerder we beginnen, hoe eerder we kunnen profiteren van de resultaten.

De Schevichoven, Leersum (bron: Schevichoven Groeit!)

Grip op Grond

Als we de waarde van grond erkennen en willen inzetten voor maatschappelijke doelen, is de volgende vraag: hoe krijgen we daar grip op? Grond is schaars, versnipperd en vaak in handen van uiteenlopende partijen met verschillende belangen. Gemeenten, provincies, boeren, investeerders en natuurorganisaties kijken ieder vanuit hun eigen perspectief. Juist daarom is Grip op Grond essentieel: zonder regie blijven initiatieven losstaande puzzelstukjes die niet samen het grotere plaatje vormen.

Grip betekent niet per se eigendom, maar wel invloed op de manier waarop grond wordt gebruikt, ontwikkeld en behouden. Dat vraagt om slimme instrumenten en strategieën: van actief grondbeleid en grondbanken tot samenwerkingsverbanden en nieuwe eigendomsvormen. Het gaat erom dat de maatschappelijke waarde van grond leidend wordt in plaats van de hoogste marktprijs.

Door regie te voeren en grond als strategisch middel te benaderen, ontstaat er ruimte om het buitengebied in te richten met oog voor natuur, wonen, landbouw en energie. Grip op Grond is daarmee geen doel op zich, maar een noodzakelijke voorwaarde om onze ambities voor een toekomstbestendig landschap waar te maken.

De stap van denken naar doen

De transformatie van ons buitengebied is geen individuele uitdaging, maar een collectieve opgave. Het vraagt om visie, strategie en bovenal het lef om daadwerkelijk te handelen. Er zijn al veel voorbeelden van hoe het anders kan, en er valt nog veel van elkaar te leren. Met vindingrijkheid hebben we ons buitengebied gevormd. Met nog meer vindingrijkheid kunnen we het opnieuw vormgeven. Dit keer met balans, toekomst en betekenis als kompas.

In de volgende blog duiken we in de bouwstenen van een effectieve grondstrategie om Grip op Grond te krijgen. We laten zien hoe deze tot stand komt en welke instrumenten beschikbaar zijn om haar uit te voeren, zoals wettelijke herverkaveling. Daarmee zetten we de stap van denken naar doen, en van visie naar uitvoering. Want alleen door te handelen, kunnen we het buitengebied toekomstbestendig maken.

Bronnen:

Lugtenberg, M., & Van Oudheusden, J. (2025). Verkavelen met de Omgevingswet. De Bondt Grafimedia Communicatie.

Nagelkerke, K., Agterbosch, S., & De Ruyter, P. (2025). Grond voor Verbinding. Het Pon & Telos.

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. (2018). Ruimte voor agrarisch landschap en erfgoed.

Schevichoven Groeit! (sd). Samen naar landbouw die generaties vooruitkijkt. Opgehaald van https://schevichovengroeit.nl/

SDG Nederland. (sd). Dit zijn de Sustainable Development Goals. Opgehaald van SDG Nederland: https://www.sdgnederland.nl/de-17-sdgs/

Welkom op Schevichoven! (sd). Opgehaald van Schevichoven: https://www.schevichoven.nl/

Woltjer, J., Voskuilen, M., Kuiper, P., & Prins, L. (2025). Ontwikkelingen op de Nederlandse agrarische grondmarkt 2012-2024. Kadaster & Wageningen Economic Research. Opgehaald van https://www.kadaster.nl/documents/d/kadaster.nl/themabericht-2024q4-lange-termijn-agrarische-grondprijs_def